Dlaczego Brytyjczycy lubowali się w kartkach bożonarodzeniowych z motywem zbrodni, grozy i absurdu
Z cyklu: Brytyjskie Święta, Tradycje, Zwyczaje
Tradycję przekazywania życzeń świątecznych w postaci ilustrowanych kartek - tak popularną i podobnie praktykowaną w wielu krajach Europy i na świecie - zapoczątkowano w Wielkiej Brytanii. Jednak, o ile ich cel nie zmieniał się przez dziesięciolecia, to już znaczenie i symbolika obrazów znacznie odbiegały od tych, które znamy dziś.
Na starych brytyjskich pocztówkach bożonarodzeniowych, oprócz popularnych motywów fauny i flory czy rysunków przedstawiających sceny biblijne, możemy dopatrzeć się także i takich ilustracji, które ukazują motyw zbrodni, grozy i absurdu. Dlaczego Brytyjczycy mieli w zwyczaju wysyłać sobie przerażające kartki świąteczne? Aby zrozumieć to zagadnienie, warto zapoznać się z artykułem 👉 "Dlaczego Brytyjczycy lakonicznie wypisują kartki świąteczne - historia pocztówki bożonarodzeniowej"
Pierwsze kartki bożonarodzeniowe rzadko przedstawiały motywy świąteczne, typowe były ilustracje z motywem kwiatowym, krajobrazowym i przyrodniczym, występowały też sceny biblijne. Popularnym zabiegiem było łączenie kartek ze wstążkami, koronkami i kokardkami na podobieństwo - znanych już w owych czasach - kartek walentynkowych.
Na zdjęciu poniżej:
kartki świąteczne z ok. 1870 roku
O ile pierwsze pocztówki bożonarodzeniowe nie zawierały wiele świątecznych akcentów, to już te z końca XIX wieku w ogóle nie przypominały tych, jakie znamy dziś. Sceny niczym z horroru przedstawiające czającego się na swą ofiarę bałwana z kijem, człowiek wyglądający niczym rzepa, myszy zjadające kota i ludzie z ptasimi głowami w żaden sposób nie odzwierciedlały atmosfery świąt.
Na zdjęciach poniżej:
pocztówki bożonarodzeniowe z epoki późnowiktoriańskiej
Świąteczna kartka z obrazem martwego ptaka byłaby w dzisiejszych czasach odebrana jako gest obraźliwy, kontrowersyjny i niesmaczny. Jednakże, tak jak dziś radują Brytyjczyków świąteczne zabawy tj. Christmas Jumper - przebieranie się w kolorowe świąteczne swetry czy Christmas Crackers - wybuchowe prezenty owinięte w kształt olbrzymiego cukierka, tak i w czasach wiktoriańskich istniały świąteczne rozrywki, a jednymi z nich były pocztówkowe "kalambury". Epoka wiktoriańska słynęła z zamiłowania do symboliki, ukrytych znaczeń i zagadek, a okres Bożego Narodzenia był czasem zabawy, radości, ale też sentymentu, miłosierdzia i odrodzenia.
Estetyka i moralność na świątecznych kartkach oraz jednoznaczny przekaz ich ilustracji zostały zastąpione przez ukryte w symbolach wiadomości. Ze względu na szerokie spectrum genezy wiktoriańskich symboli, które mogły być zaczerpnięte zarówno z folkloru, pogaństwa jak i biblii, nie jest łatwym zadaniem odnalezienie znaczenia ich wszystkich.
Niektóre pocztówki były proste w przekazie, dedykowane dzieciom, inne śmieszne - na podobieństwo dzisiejszych memów, a jeszcze inne skrywały trudne do odszyfrowania polityczne podteksty, ukazywały bieżące sytuacje i problemy społeczne. Do wielu absurdalnych ilustracji dołączano krótkie wiersze, również dwuznaczne w przekazie. Kartki miały charakter żartobliwy, z nutą czarnego humoru, choć bywały i takie, których przekaz zmuszał do refleksji, uczył moralności oraz przypominał o miłosierdziu.
Wiele zależało od kontekstu symbolu. Ptaki uwiecznione na kartkach mogły symbolizować dzieci, te wijące gniazdo były nawiązaniem do matek, natomiast gęś u policjanta symbolizowała łapówkę.
Ludzie z ptasimi głowami (jak i innych zwierząt) mogły być zarówno prześmiewną odpowiedzią na niedawno ogłoszoną przez Darwina teorię ewolucji, lub - w zależności od cechów charakterystycznych dla danego gatunku ptaka - wytykaniem tych cech u ludzi.
Strzyżyk był symbolem Dnia Św. Szczepana obchodzonego w Irlandii 26 grudnia - Wren's Day. Tradycją tego dnia było polowanie na owe ptaki. Młodzi chłopcy zaganiali strzyżyki - uznawane za symbol pogaństwa (w czasach celtyckich były używane do wróżb przez druidów) w pułapki, aż te padły z wyczerpania. Truchła takich ptaków przywiązywano do ostrokrzewów, słupków i płotów, co miało być zwiastunem pomyślności.
Martwe ptaki były odzwierciedleniem martwego już pogaństwa, symbolizowały odejście od zabobonów i wróżyły szczęście i pomyślność w życiu. Niektórzy doszukują się nawiązania martwych ptaków do próby zwrócenia uwagi na problem ubogich dzieci, które w okresie, kiedy zamożni celebrowali Boże Narodzenie, umierały z wyziębienia i głodu.
Żaby symbolizowały grzech. W folklorze były, obok myszy, postrzegane jako zwierzęta zdolne do skrajnej przemocy. Jednakże żaby, jako stworzenia wpadające w stan zimowej hibernacji, symbolizowały także śmierć i odrodzenie, poniekąd bywały też nawiązaniem do nowego życia.
Na poniższej ilustracji znawcy sztuki widzą żabę Judasza, uciekającą z zapłatą za zabicie żaby Chrystusa, który odrodzi się ponownie. Ważnym elementem jest sztylet w kształcie krzyża.
Symbolika, choć bardziej stonowana, występowała także na polskich kartkach bożonarodzeniowych. Do uzyskania niepodległości w 1918 roku na ilustracjach dominował motyw patriotyczny. Narodziny Jezusa utożsamiano z odrodzeniem Państwa Polskiego, dlatego częstym elementem były anioły dzierżące polską flagę czy kościuszkowscy kosynierzy zamiast pastuszków w stajence. W okresie stalinizmu motywy religijne zostały zastąpione białymi gołębiami, a w tle choinki - często udekorowanej bombkami w kształcie liczby "6"- widniały fabryki i rozbudowane miasta symbolizujące dążenie do wykonania planu sześcioletniego.
Na zdjęciu poniżej:
pocztówka świąteczna z 1908 roku. Orzeł, obejmujący pod swymi skrzydłami tarcze herbowe Rusi i Litwy, symbolizuje Polskę dążącą do ponownego zjednoczenia swych ziem z przeszłości.
Z czasem na kartkach bożonarodzeniowych przestały dominować aspekty nienawiązujące charakterem do atmosfery świąt. Jedynie w latach wojennych na świątecznych pocztówkach przeważał motyw militarny, z reguły w tych, wysyłanych przez żołnierzy z frontu.
Dziś częstym motywem na kartkach świątecznych jest skrzynka pocztowa i rudzik. Warto wiedzieć, że właśnie z tym ptakiem kojarzono dawniej listonoszy ze względu na ich czerwony kolor uniformów.
Niegdyś posiadanie kolekcji bożonarodzeniowych kartek było wyrazem dobrego gustu. Do ich projektowania zatrudniano wybitnych rysowników, a do formułowania na nich prozy znanych poetów. To właśnie kartki świąteczne stały się pierwszymi na świecie masowymi kopiami oryginalnych prac artystów. Albumy ze świątecznymi kartkami traktowano niczym domową kolekcję sztuki. Dla klas niższych stały się pierwszą w dziejach domową namiastką kultury, którą mogły cieszyć się tak samo jak ich bogatsi rodacy. Warto zauważyć, że dla Brytyjczyków pierwszoplanową rolę w pocztówce bożonarodzeniowej zawsze odgrywała właśnie ilustracja.
Na zdjęciu poniżej:
Kartki bożonarodzeniowe zaprojektowane w 1890 roku przez Beatrix Potter. Autorka jest uznawana za jedną z najwybitniejszych brytyjskich ilustratorek baśniowych i pisarek powieści dziecięcej m.in. kultowej " The tale of Peter Rabbit".
Dla Brytyjczyków od zawsze dawanie i otrzymywanie kartek z życzeniami świątecznymi miało wymiar przede wszystkim społeczny. Wyraznie widać, że aspekt religijny nie jest najważniejszy, jeśli uświadomimy sobie, że tylko 1% ze wszystkich kartek bożonarodzeniowych na Wyspach zawiera na ilustracji motyw biblijny. Kto wie, być może moda na wysyłanie sobie życzeń świątecznych w formie obrazkowych kalamburów znów wróci do łask.
W oparciu o:
https://www.gwp.co.uk/guides/christmas-packaging-facts/#christmas
https://www.ofcom.org.uk/about-ofcom/latest/media/media-releases/2012/uk-tops-the-greetings-cards-charts
https://www.google.com/amp/s/www.dailyrecord.co.uk/lifestyle/family-kids/mum-shares-genius-christmas-card-22914609.amp
https://www.whychristmas.com/customs/cards.shtml
https://www.townandcountrymag.com/society/tradition/g14424642/royal-family-christmas-cards/
https://www.museumoflondon.org.uk/discover/why-are-these-victorian-christmas-cards-so-weird
http://www.vaultofthoughts.com/2016/12/21/odd-victorian-christmas-cards/
https://victorianweb.org/technology/letters/christmascards.html
https://www.google.com/amp/s/waweledukacja.com/2020/12/17/swiateczno-noworoczne-pocztowki-w-archiwum-zknw/amp/
https://culture.pl/pl/artykul/mikolaj-w-rakiecie-i-popieluszko-w-stajence-dawne-polskie-kartki-swiateczne
https://www.google.com/amp/s/www.independent.co.uk/life-style/british-people-real-christmas-cards-post-text-messages-study-oxfam-family-friends-a8081756.html%3famp
https://www.google.com/amp/s/www.countrylife.co.uk/luxury/curious-questions-why-do-we-send-christmas-cards-235787/amp
https://www.vam.ac.uk/articles/the-first-christmas-card